Voedingsadviezen bij levercirrose

Bij levercirrose is het leverweefsel zo ernstig beschadigd dat het niet meer kan herstellen. De lever gaat hierdoor steeds minder goed werken. Hier leest u adviezen over het gebruik van voeding bij levercirrose. Deze informatie is bedoeld als algemene informatie en niet ter vervanging van een persoonlijk gesprek en advies van uw diëtist.

Levercirrose

De lever is een belangrijk orgaan, dat in het lichaam heel veel functies heeft. Wanneer er sprake is van levercirrose, is het leverweefsel zo ernstig beschadigd dat het niet meer kan herstellen. Levercellen gaan eerst ontsteken en sterven daarna af. Hierdoor ontstaat er zoveel littekenweefsel dat de lever verder beschadigd raakt en steeds minder goed gaat werken.

Levercirrose kan ontstaan door een chronische infectie (hepatitis), leververvetting bij ernstig overgewicht, vergiftiging door bijvoorbeeld langdurig overmatig alcohol- of medicijnengebruik of een (erfelijke) ziekte.
Het duurt vaak jaren voordat er klachten ontstaan. Levercirrose kan klachten geven als afname van de eetlust, misselijkheid, braken, buikpijn, concentratieverlies, geelzucht en jeuk. Ook komt gewichtsverlies vaak voor, met daarbij vermoeidheid en zwakte door afname van spierweefsel en spierkracht.

Als de levercirrose al langer bestaat, kunnen er complicaties optreden. Voorbeelden hiervan zijn slokdarmspataderen (varices), ophoping van vocht in de buikholte (ascites) en vocht in de enkels of traagheid door ophoping van afvalstoffen in het bloed (encefalopathie). Het verlies van spierkracht, waardoor zwakte ontstaat, is een vervelende complicatie die veel gevolgen kan hebben voor het dagelijkse leven.

Door het geven van voedingsadviezen kunnen we bijdragen aan een betere verwerking van de voedingsstoffen, verbetering van uw conditie en het behandelen, niet verergeren of verminderen van complicaties.

Een goede en regelmatige voeding

Het is belangrijk om regelmatig en gevarieerd te eten, zodat het lichaam alle voedingsstoffen krijgt die het nodig heeft om goed te kunnen werken.
Het lichaam heeft dag en nacht brandstof en voedingsstoffen nodig om te kunnen functioneren.

Een gezonde lever heeft genoeg suikers op voorraad om deze te kunnen gebruiken wanneer dat nodig is, ook als u lange tijd niet eet, zoals in de nacht. Maar bij levercirrose kan de lever minder suikers opslaan, zodat er 's nachts een tekort kan ontstaan. Het lichaam gaat dan eiwitten gebruiken als brandstof, in plaats van als bouwstof voor de spieren. Uiteindelijk kan hierdoor de hoeveelheid spieren afnemen, waardoor de spierkracht en de conditie verminderen.

Onderzoek laat zien dat mensen met levercirrose al een voedingstekort kunnen krijgen als ze acht tot tien uur niets eten. Bij mensen met een gezonde lever gebeurt dit pas na 36 uur. Regelmatig en verspreid over de dag eten, helpt ook om te voorkomen dat uw bloedsuiker te hoog of te laag wordt.

We adviseren u daarom het volgende:

Neem een goed ontbijt met koolhydraten (suikers en zetmeel) en eiwitten, zo snel mogelijk na het opstaan;
Gebruik drie hoofdmaaltijden per dag en drie kleinere tussendoortjes;
Neem voor het slapen gaan een ‘bedtime snack’.

Een ‘bedtime snack’ is een maaltijd vlak voor het slapen. Hierin moeten genoeg koolhydraten (suikers en zetmeel) en eiwitten zitten om de nacht mee door te komen.

Voorbeelden van een ‘bedtime snack’ zijn:

een schaaltje kwark, (vruchten)yoghurt of vla met daarbij een banaan en een stroopwafel;
een schaaltje kwark of yoghurt met 6 eetlepels muesli of cruesli, dadels of ander gedroogd fruit;
2 sneden brood met kaasbeleg en een beker chocolademelk;
2 sneden brood met rookvlees of ham en een gekookt ei, met daarbij 1 glas (karne)melk;
2 sneden brood met tonijn sandwichspread en een glas vruchtensap;
2 wentelteefjes gemaakt van twee eieren met daarbij een glas vruchtensap;
4 stuks knäckebröd met brie en een glas vruchtensap.

Ook als u diabetes heeft, is een ‘bedtime snack’ van belang. Overleg met uw diëtist en/of de diabetesverpleegkundige over een verstandige ‘bedtime snack’ en de medicatie bij uw diabetes.

Spiermassa en spierkracht

Om geen spiermassa en spierkracht te verliezen is het belangrijk dat u bij iedere maaltijd voldoende eiwitten met de voeding gebruikt en dagelijks beweegt.
Eiwitten in de voeding zijn nodig voor de opbouw, het onderhoud en het herstel van onder andere de spieren.
Eiwitten komen vooral voor in melk en melkproducten, kaas, vlees, vis, kip, ei, sojaproducten, noten en pinda's en ook in peulvruchten, zoals bruine bonen.

Hieronder staan enkele voorbeelden hoe u kunt zorgen voor voldoende eiwitten in uw voeding. Gebruik:

bij elke maaltijd een zuivelproduct;
royaal hartig beleg op de boterham, zoals kaas, vis, ei, vlees of pindakaas;
noten of pinda's door de rijst of de pasta;
geraspte kaas over pastagerechten;
eiwitrijke tussendoortjes, zoals een milkshake, (vruchten)kwark, Skyr, proteïne zuivelproducten of een handje nootjes of pinda’s;
een ruime portie vis, kip/kalkoen, vegetarische vleesvervangers, ei of peulvruchten. Neem per week niet meer dan 500 gram rood vlees (rund-, varkensvlees) en wild.

Beweging

Dagelijks voldoende bewegen zorgt voor behoud van kracht en conditie. Beweging zorgt ervoor dat de eiwitten in de voeding zich optimaal kunnen inbouwen in de spieren. U kunt bijvoorbeeld gaan wandelen, traplopen, fietsen, zwemmen en in de tuin werken.
Het is ook mogelijk om oefeningen te doen, waarbij de spierkracht in armen en benen toeneemt. U kunt halve literflesjes water gebruiken en hiermee uw armen bewegen. Uw benen kunt u trainen door bijvoorbeeld enkele keren achter elkaar vanuit een stoel op te staan.
Wanneer u meer adviezen wilt over voldoende beweging en het trainen van de spieren, dan kunt u overleggen met een fysiotherapeut.

Vitamines en mineralen

Bij levercirrose is er een grotere kans op tekorten aan vitamines en mineralen in uw lichaam. Botontkalking komt geregeld voor bij patiënten met levercirrose. Hiervoor kan het nodig zijn om extra calcium en vitamine D te gebruiken. Bij levercirrose door overmatig alcoholgebruik komen vaak tekorten aan B-vitamines voor.
U kunt met uw arts of diëtist overleggen over het gebruik van vitamines en mineralen of het gebruik van een multivitamine.

Alcohol
De lever kan alcohol niet meer onschadelijk maken en de cirrose verergeren. Daarom is het belangrijk om helemaal te stoppen met het drinken van alcohol.

Koffie
Het drinken van twee mokken koffie per dag wordt aanbevolen. Dit kan verslechtering van de leverwerking vertragen.

Risico op ondervoeding

Patiënten met levercirrose lopen een groter risico op tekorten aan energie, eiwitten en andere voedingsstoffen. Door de ziekte is er meer energie en eiwit nodig, terwijl bijkomende klachten (zoals vermoeidheid, verminderde eetlust, misselijkheid of vocht in de buik) ervoor kunnen zorgen dat u minder gaat eten. Hierdoor is de kans op afname van spiermassa en spierkracht groter. Dit kunt u merken doordat de bovenarmen en bovenbenen dunner worden, doordat u snellere vermoeid bent en door afname van de conditie.

Aan uw lichaamsgewicht kunt u meestal goed zien of uw lichaam voldoende voeding krijgt. Regelmatig wegen is dan ook verstandig.
Bij levercirrose komt het nogal eens voor dat het lichaam vocht vasthoudt. Door de hoeveelheid vocht weegt u meer, maar ondertussen kan er toch sprake zijn van verlies van spieren. Door het hoge gewicht en de hoeveelheid vocht zie je niet direct dat er sprake kan zijn van ondervoeding. Daarom is alleen het meten van uw lichaamsgewicht geen betrouwbare manier om het risico op ondervoeding vast te stellen.
Wanneer het gewicht afneemt, de eetlust niet goed is en het veel moeite kost om te eten, is het verstandig om de voeding aan te passen. Hetzelfde geldt wanneer het gewicht gelijk blijft, maar de hoeveelheid vocht in de buikholte of benen toeneemt.

U kunt op de volgende manieren meer energie en eiwit gebruiken:

Verdeel het eten over de dag en gebruik vijf tot zeven keer per dag een maaltijd en/of een tussendoortje. Hierbij is een stevig ontbijt en een extra maaltijd voor het slapen gaan extra belangrijk – zie ook de informatie over de ‘bedtimesnack’;
Door tussendoortjes te nemen als: volle melkproducten (zoals volle vla, kwark en chocolademelk), een roomijsje, ongezouten noten, blokjes kaas, rolletjes vleeswaren, slaatjes, koek, gebak, chocolade met noten of een candybar (Mars/Snicker/Twix/Bounty);
Beperk het gebruik van bouillon, water, thee en koffie. Deze dranken vullen wel de maag, maar leveren geen voedingsstoffen. Vervang ze daarom liever door dranken als volle melk, karnemelk, chocolademelk, milkshake of yoghurtdrank.

Dieetproducten

Soms is het nodig om de gewone voeding aan te vullen met speciale dieetproducten. Deze zijn niet te koop in de supermarkt, maar worden op recept voorgeschreven door uw diëtist. De apotheek of speciale bedrijven kunnen deze producten leveren. De ziektekostenverzekeraar vergoed meestal de kosten. Uw diëtist kan u hierover meer uitleg geven en adviseren.

Voeding bij complicaties van levercirrose

Zoutbeperking bij vochtophoping in de buikholte (ascites)
Als de levercirrose lang bestaat en verergert, stroomt het bloed steeds moeilijker door de lever. Hierdoor ontstaat er een hoge druk in de ader die het bloed naar de lever voert. Deze toenemende druk in de poortader wordt portale hypertensie genoemd.

Door de hoge bloeddruk in de poortader komt er vocht vanuit de bloedvaten in de buikholte. Zo ontstaat ascites. De arts schrijft hierbij vochtafdrijvende medicatie voor (plastabletten/diuretica). Deze medicijnen doen hun werk beter als de hoeveelheid zout in de voeding wordt beperkt. Zout houdt vocht vast in het lichaam, terwijl het juist de bedoeling is om het vocht kwijt te raken.

Gemiddeld gebruikt een persoon ongeveer 9 gram zout per dag. Bij ascites wordt geadviseerd om maximaal 5 gram zout per dag te gebruiken.

Het meeste zout in de voeding wordt toegevoegd bij de bereiding van de maaltijden thuis (20 procent) en in de voedingsmiddelenindustrie (80 procent). Daardoor krijgt u dus onbewust al veel zout binnen.
Het volgen van een zoutbeperkt dieet vinden mensen soms een grote belasting vanwege de smaak en het bereiden van vooral de warme maaltijd. Uw diëtist kan u meer informatie en praktische adviezen geven. In elk geval moet worden voorkomen dat u minder gaat eten, omdat u de voeding te flauw van smaak vindt. Voldoende voeding blijft van groot belang om te voorkomen dat u gewicht en spierkracht verliest.

Enkele algemene adviezen voor het volgen van een zoutbeperkte voeding:

Voeg geen zout toe bij het bereiden van de maaltijden;
Maak geen gebruik van kant-en-klaar maaltijden, sausjes en jus uit pakjes en zakjes, hartige snacks zoals kroketten, zoutjes, chips, bouillon, soep uit pakjes of uit blik, gemarineerde, gepaneerde of gekruide vleessoorten en beperk het gebruik van groente uit pot of blik;
Beperk het gebruik van kant-en-klare smaakmakers zoals ketjap, Maggi, Aromat en mosterd;
Maak gebruik van speciale producten die geschikt zijn voor het zoutarme (natriumarme) dieet. Deze zijn bij de wat grotere supermarkten te koop. Enkele voorbeelden zijn dieetzout, natriumarme Aromat, natriumarme ketjap, potgroentes van HAK met op het etiket 0 procent zout toegevoegd of natriumarme vlees-, vis- en kipkruiden.

Vochtbeperking

Wanneer u plastabletten gebruikt, is het verstandig om maximaal 2 liter te drinken.
Soms adviseert de arts de hoeveelheid vochtinname tijdelijk te beperken tot 1á1½ liter per dag. Dit wordt geadviseerd wanneer de plastabletten samen met het zoutbeperkte dieet niet leiden tot een afname van de hoeveelheid vocht in de buikholte. Ook komt het voor dat de hoeveelheid natrium (zout) in het bloed te laag is. Om dit te laten stijgen, is het nodig om de hoeveelheid drinkvocht in de voeding tijdelijk sterk te beperken.
Hoe minder u mag drinken, hoe groter het risico op een tekort aan energie en eiwit uit de voeding en hoe hoger het risico op ondervoeding. Beperk daarom het gebruik van water, thee, koffie en limonade en gebruik vooral melkproducten en als afwisseling vruchtensappen.

Slokdarm spataderen (varices) door portale hypertensie

Door de verhoogde druk in de poortader kunnen spataderen in de slokdarm ontstaan. Het weefsel van de slokdarm is hierdoor kwetsbaarder, waardoor makkelijker bloedingen kunnen ontstaan. Wanneer u slokdarmspataderen heeft, is het niet nodig uw voeding aan te passen en anders te gaan eten, omdat voeding niet de oorzaak is van een bloeding. Wanneer u behandeld wordt voor een slokdarmbloeding, is het van belang om na de behandeling, gedurende één dag, een vloeibare voeding te gebruiken.

Ophoping van afvalstoffen in het bloed (encefalopathie)

Als de werking van de lever verder achteruit gaat, kan de lever de afvalstoffen moeilijker onschadelijk maken. Hierdoor komt er teveel van een bepaalde stof (ammoniak) in het bloed. Ook is het van belang om de hoeveelheid spieren in het lichaam zoveel mogelijk op peil te houden, door te zorgen voor een regelmatige, gevarieerde voeding met veel eiwitten in combinatie met beweging. Bij de afbraak van spieren wordt namelijk ook ammoniak afgebroken, wat de hoeveelheid ammoniak in het bloed verhoogt.
Het ammoniak komt via de bloedbaan ook in de hersenen, waardoor u traag of verward kunt raken. Uw arts schrijft u dan bepaalde medicijnen voor. Deze lactulose dranken of lactulose klysma’s zorgen ervoor dat de ontlasting dun wordt en het lichaam goed kan verlaten. De hoeveelheid ammoniak in het bloed daalt hierdoor. Soms werkt de medicatie niet voldoende en kan het nodig zijn uw voeding aan te passen. De diëtist kan dan aanvullende adviezen geven.

Preventie van hepatitis E

Mensen met een chronische leveraandoening (zoals levercirrose) lopen een groter risico op het ontstaan van hepatitis E. Dit een ontsteking van de lever door het hepatitis E-virus.
Het hepatitis E-virus kan voorkomen in het vlees van varkens of wild zwijn en edelhert. Het is belangrijk om dit vlees goed te doorbakken, zodat dit virus niet kan overleven. Worsten of vleeswaren, waarin rauw of onvoldoende verhit varkensvlees zijn verwerkt, kunt u beter niet eten. Voorbeelden hiervan zijn leverworst, paté, bloedworst, boerenmetworst, salami, chorizo en fuet.

Meer informatie

Wanneer u meer informatie wenst over levercirrose en/of over de voeding bij levercirrose, kunt u terecht bij de volgende instanties:

Maag Lever Darm Stichting: die zet zich in voor de bestrijding van ziekten van het hele spijsverteringskanaal. Kijk voor meer informatie op www.mlds.nl.
Voedingscentrum: hier kunt u terecht voor algemene informatie over een gezonde voeding, www.voedingscentrum.nl.
Nederlandse Leverpatiëntenvereniging (NLV): zij informeren, ondersteunen en behartigen de belangen van leverpatiënten. Kijk voor meer informatie op www.leverpatientenvereniging.nl.
Nederlandse Vereniging van Diëtisten: www.dieetditdieetdat.nl.

Tot slot

Heeft u na het lezen van deze informatie nog voedingsvragen of problemen met het uitvoeren van de adviezen, bespreek dit dan met uw behandelend diëtist.

Diëtist:
Telefoonnummer:
Datum: