Voedingsadviezen bij de ziekte van Crohn en colitis ulcerosa

De ziekte van Crohn en colitis ulcerosa zijn de twee meest voorkomende chronische ontstekingsziekten van de darmen en het maagdarmkanaal. Deze ontstekingsziekten worden ook wel IBD genoemd (de afkorting van de Engelse term Inflammatory Bowel Disease).

Als u IBD heeft, vraagt u zich misschien af wat de rol van voeding is in het ontstaan van de ziekte of bij het behandelen van uw klachten. Hier vindt u antwoorden op de meest gestelde vragen over voeding en IBD.

Wat is de oorzaak van IBD?

Wetenschappers zijn het er nog steeds niet over eens óf en hoe voeding een rol speelt bij het ontstaan van IBD. Er is op dit moment onvoldoende bewijs dat voeding een rol speelt bij het ontstaan van IBD. De oorzaken van het ontstaan van IBD zijn erg complex en er is niet één oorzaak aan te wijzen, die het ontstaan van de ziekte van Crohn of colitis ulcerosa kan verklaren.

Auto-immuunziekte
De ziekte van Crohn en colitis ulcerosa zijn auto-immuunziektes. Bij auto-immuunziektes gaat er iets mis met het immuunsysteem van het lichaam. Normaal gesproken beschermt het immuunsysteem het lichaam tegen ziekteverwekkers, zoals bacteriën. Bij een auto-immuunziekte maakt het lichaam antistoffen tegen de eigen weefsels. Die antistoffen vallen zo het eigen lichaam aan. Dit kan de ontstoken darm bij de ziekte van Crohn en colitis ulcerosa verklaren.

Erfelijkheid
Uit onderzoek blijkt dat erfelijkheid soms een rol speelt bij het ontstaan van IBD.

Voeding en IBD

Wanneer u de ziekte van Crohn of colitis ulcerosa heeft, kan voeding voor problemen zorgen. Opvlammingen kunnen samengaan met klachten als diarree, pijn en misselijkheid, waardoor eten en drinken lastig is. Helaas is er geen enkel dieet dat deze klachten kan voorkomen. Het is niet wetenschappelijk bewezen dat voeding een rol speelt bij het ontstaan van de ziekte en de daarbij behorende darmklachten. Toch is aandacht voor voeding wel belangrijk. Een gezonde voeding draagt onder andere bij aan een goed gewicht, een hoge weerstand en aan een snel herstel na een opvlamming van de ziekte of een operatie.

Om goed te kunnen functioneren heeft u voldoende voedingsstoffen nodig. Op elk moment van de dag moet uw lichaam over deze stoffen kunnen beschikken. Op het moment dat u ziek bent, is de behoefte aan voedingsstoffen groter. Gezond en vooral voldoende eten en drinken is daarom belangrijk.

Wat is gezonde voeding?

Elke dag heeft uw lichaam een bepaalde hoeveelheid eiwitten, vetten, koolhydraten (suikers en zetmeel), vitamines, mineralen, vezels en vocht nodig. Omdat deze voedingsstoffen niet in alle producten zitten, is het goed om gevarieerd te eten. Het Voedingscentrum heeft daarom de Schijf van Vijf samengesteld op basis van de richtlijnen voor gezonde voeding. De Schijf van Vijf bestaat uit vijf groepen. Als u elke dag uit alle vijf groepen eet en drinkt, gebruikt u een goede en gevarieerde voeding.

Schijf van Vijf
De basis van d e Schijf van Vijf bestaat uit producten die goed zijn voor uw lichaam:

veel groente en fruit
dagelijks een handje ongezouten noten
zachte of vloeibare smeer- en bereidingsvetten
voldoende vocht, zoals kraanwater, thee en koffie
vooral volkorenproducten, zoals volkorenbrood, volkorenpasta en -couscous en zilvervliesrijst
minder vlees en meer plantaardige producten. Varieer met vis, peulvruchten, noten, eieren en vegetarische producten
genoeg zuivel, zoals melk, yoghurt en kaas

Op de website van het Voedingscentrum [www.voedingscentrum.nl], vindt u tips en adviezen hoe u uw eigen Schijf van Vijf kunt samenstellen.

Wat gebeurt er als we eten?

Om te begrijpen welk effect voedsel heeft op uw maagdarmkanaal (het spijsverteringsstelsel) is het goed om de belangrijkste onderdelen van het maagdarmkanaal te kennen en te weten wat daar gebeurt als u eet.

Het maagdarmkanaal loopt van de mond tot de anus, en bestaat uit verschillende onderdelen die allemaal hun eigen functie hebben. In de mond wordt het eten gekauwd en komt er speeksel bij. Het voedsel gaat vervolgens via de slokdarm naar de maag, waar maagsappen er een soort brij van maken. Daarna gaat het gedeeltelijk verteerde voedsel door de dunne darm. Hier wordt het nog verder afgebroken, zodat de voedingsstoffen in de bloedbaan kunnen worden opgenomen. Deze voedingsstoffen geven energie en helpen het lichaam om te groeien en zichzelf te herstellen.

De afvalstoffen – het eten dat niet wordt verteerd – worden daarna door de dikke darm afgevoerd. De dikke darm neemt vocht en zouten op en de rest vormt zich tot een vaste massa (feces). Die verlaat via het laatste deel van de dikke darm en het rectum (de endeldarm) in de vorm van ontlasting het lichaam.

Wat is het effect van IBD op het maagdarmkanaal?

De ziekte van Crohn en colitis ulcerosa zijn chronische aandoeningen, die beide een ontsteking van (een deel) van het maagdarmkanaal veroorzaken. Bij de ziekte van Crohn kan deze ontsteking overal tussen de mond en de anus voorkomen. De ziekte komt het meest voor in de dunne of dikke darm. Alle lagen van de darmwand kunnen ontstoken raken. Bij colitis ulcerosa blijft de ontsteking beperkt tot de dikke darm en het rectum. Meestal is alleen het oppervlakkige weefsel van de darmwand ontstoken.

Zowel de ziekte van Crohn als colitis ulcerosa veroorzaakt klachten als diarree, buikpijn en een opgeblazen gevoel. Als de dunne darm ontstoken is, dan wordt het voedsel vaak minder goed verteerd en de voedingsstoffen worden minder goed opgenomen. Zit de ontsteking in de dikke darm, dan wordt er vooral minder vocht en zout opgenomen.

Kan voeding IBD genezen?

U komt misschien diëten tegen waarvan wordt gezegd dat ze IBD kunnen genezen. Hiervoor is onvoldoende wetenschappelijk bewijs. Maar er is wel bewijs dat bepaalde onderdelen van voeding belangrijk zijn bij IBD. Een goede voeding is, net als bij elke andere chronische aandoening, van groot belang. Het is daarom verstandig om zo gezond mogelijk te eten volgens de Schijf van Vijf. Een dieet kan IBD niet genezen, maar sommige mensen hebben wel baat bij een kleine verandering in hun voeding. Hierover leest u hieronder meer.

Rol van voeding bij de behandeling van IBD

Omdat IBD niet met een dieet genezen kan worden, is er geen specifiek dieetadvies. Alleen bij kinderen met de ziekte van Crohn wordt voeding als therapie gegeven. Kinderen krijgen zes weken lang alleen drink- of sondevoeding. Dit zorgt ervoor dat er geen behandeling met het medicijn prednison gestart te worden of dat prednison in een lagere dosering kan worden gegeven.
Volwassenen worden behandeld met medicijnen. Hier kan de arts u alles over vertellen.

Wanneer u de ziekte van Crohn of colitis ulcerosa heeft, kunt u alles blijven eten en drinken. Sommige voedingsmiddelen kunnen klachten veroorzaken, maar dit is van persoon tot persoon verschillend. Van uw eigen ervaringen leert u het meest.

Zo zijn er mensen die meer klachten hebben bij het eten van bijvoorbeeld sterk gekruid voedsel of koolsoorten. Anderen hebben deze ervaring juist niet.
Juist bij maag- en darmklachten kunt u merken dat mensen in uw omgeving klaarstaan met adviezen over wat u wel of juist niet moet eten en drinken. Deze goed bedoelde adviezen zijn vaak gebaseerd op eigen ervaringen of van ’horen zeggen’. Volg deze adviezen niet zomaar op, maar vraag u af waar deze adviezen op gebaseerd zijn en waar ze vandaan komen. Het risico bestaat dat u zo veel voedingsmiddelen uit uw voeding weglaat, dat er weinig meer overblijft om van te genieten. U loopt bovendien het risico op een tekort aan voedingsstoffen en ongewenst gewichtsverlies.

Ondervoeding

Het belangrijkste op het gebied van voeding is het voorkomen of behandelen van ondervoeding.

Wat is ondervoeding?
Ondervoeding houdt in dat uw lichaam een tekort heeft aan energie (calorieën) en andere voedingsstoffen. De oorzaak hiervan is dat uw lichaam lange tijd minder voedingsstoffen binnenkrijgt dan het nodig heeft. Hierdoor verliest u onbedoeld gewicht. Tijdens een opvlamming van de ziekte is het risico op ondervoeding groter. Dat komt doordat aan de ene kant de voedingsbehoefte is verhoogd (door een actieve ontsteking) en aan de andere kant is de inname van voeding vaak verminderd (door minder eetlust en pijnklachten en diarree). Wanneer u last heeft van diarree kan ook de opname van voedingsstoffen in de dunne darm verminderd zijn. Dat komt vooral voor bij de ziekte van Crohn.

Wanneer bent u ondervoed?
Ondervoeding kan soms snel ontstaan, maar is niet altijd direct zichtbaar. Ook patiënten met overgewicht kunnen ondervoed zijn.

Risico op ondervoeding

Onbedoeld gewichtsverlies van 5% in de afgelopen maand of 10% in het afgelopen half jaar (dit komt meestal neer op zo’n 3 tot 6 kg gewichtsverlies).
Drie dagen (vrijwel) niet gegeten.
Eén week minder dan normaal gegeten.

Ondervoeding

Onbedoeld gewichtsverlies van 5% in de afgelopen maand of 10% in het afgelopen half jaar.
Ondergewicht (een BMI* van < 20 kg/m2).

Ondervoeding gaat veelal samen met een afname van de conditie, lusteloosheid en vermoeidheid. Bij ondervoede patiënten duurt het herstel langer.

* BMI is de afkorting van de Engelse term Body Mass Index. De BMI is een maat om te beoordelen of u een gezond gewicht heeft. Uw BMI berekent u op de volgende manier:

Neem uw lengte in meters, bijvoorbeeld 1,75 meter
Neem hiervan het kwadraat: 1,75 x 1,75 = 3,0625
Neem uw gewicht in kilo’s, bijvoorbeeld 70 kilo
Deel uw gewicht door het kwadraat van uw lengte: 70 : 3,0625 = 22,857.

Uw BMI is dan 22,857, afgerond 23.

Behandeling van ondervoeding

Als u te snel of te veel afvalt of weinig eetlust heeft, is het verstandig om een afspraak te maken met een diëtist. Een diëtist geeft een persoonlijk dieetadvies, met extra aandacht voor energie (calorieën) en eiwitten.

Wat kunt u het beste eten en drinken?
Eiwit is bij ziekte een belangrijke voedingsstof voor het herstel van uw lichaam. Vooral in dierlijke producten, zoals vlees, kip, vis, kaas, eieren en zuivel zitten veel eiwitten.

Verder is het belangrijk om maaltijden te spreiden over de dag en tussendoor wat te eten. Neem zes tot zeven keer op een dag iets te eten en kies voor producten met veel energie en eiwitten. Denk daarbij aan volle zuivelproducten, zoals (chocolade)melk, vla, pudding, yoghurt, kwark en roomijs. Ook raden we u aan om ruim margarine of roomboter, volvette 48+ (smeer)kaas, vettere vleeswaren (zoals boterhamworst en salami) en vettere vis- of vleessoorten te nemen. In plaats van een gewone snee brood kunt u ook kiezen voor een snee krentenbrood, een krentenbol, suikerbrood, een croissant, een luxe broodje of een tosti. Bij de warme maaltijd kunt u jus, sausjes, een scheutje room, crème fraîche of roomkaas nemen.

Let ook op de dranken die u drinkt. Water, thee en koffie zorgen voor voldoende vocht in het lichaam, maar bevatten geen calorieën of eiwitten. Kies daarom liever voor melkproducten, (vruchten)sappen of frisdranken.

Drinkvoeding
Als u met de gewone voeding onvoldoende calorieën en eiwitten binnenkrijgt, kan de diëtist u ook adviseren om de voeding (tijdelijk) aan te vullen met drinkvoeding.
Drinkvoeding is een vloeibare voeding uit een flesje. De kosten van de drinkvoeding worden door de zorgverzekeraar meestal verrekend met uw jaarlijkse eigen risico. Wanneer u uw eigen risico al heeft gebruikt, dan wordt de drinkvoeding meestal geheel door de verzekering vergoed. U kunt drinkvoeding gebruiken als aanvulling op de normale voeding, maar ook als volledige voeding wanneer u bijna niet meer kunt eten. Wanneer dat zo is, heeft u dagelijks vijf tot zeven flesjes nodig. Uw diëtist adviseert u hoeveel en welke soort(en) u het best kunt gebruiken.

Sondevoeding
Soms is het nodig om met sondevoeding te starten. Sondevoeding is, net als drinkvoeding, een vloeibare voeding. Sondevoeding wordt gegeven via een slangetje door de neus (een sonde). De sonde gaat via de slokdarm naar de maag en hierdoor wordt u gevoed. Doordat de voeding continu gegeven wordt, heeft u minder last van een vol gevoel en buikklachten die u mogelijk na het eten van een maaltijd ervaart.

Zijn voedingssupplementen een goede aanvulling op de voeding?

Als u een opvlamming heeft, kunnen voedingssupplementen een goede aanvulling zijn op het dagelijks eten en drinken. Voedingssupplementen bevatten voedingsstoffen zoals vitamines, mineralen en calcium. Supplementen kunnen voedingsmiddelen nooit vervangen. Maar als u bijvoorbeeld slecht tegen melkproducten kunt, kan een supplement met calcium en vitamine B2 helpen. Een tekort aan vitamine B12 kan voorkomen bij patiënten met de ziekte van Crohn, vooral als de ziekte actief is in het laatste deel van de dunne darm. Een vitamine B12-tekort wordt behandeld met injecties.

Veel patiënten gebruiken op advies van de arts calcium en vitamine D om botontkalking te voorkomen. Vitamine D wordt standaard geadviseerd aan mensen die corticosteroïden (zoals prednison) gebruiken, mensen die weinig buiten komen en/of gesluierd zijn, aan vrouwen ouder dan 50 jaar en mannen ouder dan 70 jaar. Overleg met uw arts of diëtist als u twijfelt over het gebruik van voedingssupplementen.

Veelvoorkomende klachten bij IBD (en voedingsadviezen daarbij)

Hieronder worden verschillende klachten genoemd die kunnen voorkomen bij IBD. Bij elke klacht wordt beschreven hoe u deze kunt beïnvloeden door aanpassingen in uw voeding.

Diarree
Diarree komt veel voor bij de ziekte van Crohn en colitis ulcerosa. De oorzaak van diarree is een ontsteking in de darm. Hierdoor verliest de darm vocht en soms ook bloed. De ontsteking zorgt ervoor dat de dikke darm onvoldoende vocht kan opnemen. Het gevolg hiervan is een dunne, waterige ontlasting, vaak met wat bloed en slijm erbij. Klachten als buikkrampen, misselijkheid en weinig eetlust komen hierbij nogal eens voor. Omdat de diarree bij de ziekte van Crohn en colitis ulcerosa niet ontstaat door verkeerd eten, is het niet nodig om uw voeding aan te passen. Een volwaardige, gezonde voeding is voldoende. Daarbij gelden deze aandachtpunten:

Zorg dat u extra veel drinkt: ongeveer twee tot drie liter per dag.
Gebruik meer zout dan normaal, bijvoorbeeld door het drinken van bouillon of soep, door extra zout toe te voegen aan de maaltijd of door het eten van zoutrijke producten, zoals rookvlees, rauwe ham, kaas, chips, zoutjes en haring.
Eet producten met voldoende voedingsvezels. Vezels zorgen voor indikking van de ontlasting. Vezelrijke producten zijn onder andere volkorenbrood of grove broodsoorten, aardappelen en peulvruchten, groenten en fruit.

Uitdroging
Bij ernstige diarree die dagen aanhoudt, bestaat het risico op uitdroging. Bij uitdroging is het belangrijk dat u contact opneemt met uw arts.
Bij dreigende uitdroging kan het middel ORS (Oral Rehydration Solution) een oplossing zijn. ORS bevat glucose, zout en mineralen, die juist bij diarree veel verloren gaan. ORS gaat de diarree niet tegen, maar kan wel uitdroging voorkomen.

Opgezette buik en winderigheid
IBD kan zorgen voor extra gasvorming en winderigheid. Gasvorming en winden laten horen bij een normale spijsvertering; gemiddeld laten we tien tot vijftien winden per dag. Door de verminderde darmwerking kan bij IBD extra gasvorming ontstaan, wat vervelend kan zijn.
Om extra gasvorming tegen te gaan, kunt u rekening houden met deze adviezen:

Hoe meer lucht u inslikt, hoe meer gas er in uw darmen komt. U slikt minder lucht in door rustig te eten en niet te veel te praten tijdens het eten. Gebruik geen of weinig voedingsmiddelen die lucht of gas bevatten, zoals koolzuurhoudende frisdranken, bier, vers brood, soufflés en opgeklopte slagroom. Ook als u kauwt op kauwgom en als u rookt slikt u ongemerkt lucht in.
Er zijn voedingsmiddelen die extra gasvorming in de darm kunnen veroorzaken. Denk daarbij aan koolsoorten, ui, prei, paprika, nieuwe aardappelen, peulvruchten en (te) veel fruit en vruchtensap. De zoetstoffen sorbitol en xylitol (die veel voorkomen in kauwgom en suikervrij snoep) kunnen ook extra rommelingen en gasvorming veroorzaken.
Winderigheid kan ook meer voorkomen bij obstipatie (verstopping). Eet dan gevarieerd en vezelrijk, zoals volkoren- en graanproducten, peulvruchten, groenten en fruit. Vezels hebben de eigenschap om vocht op te nemen en dit vast te houden. U krijgt dan meer ontlasting, wat de stoelgang bevordert. Het is daarom van belang dat u voldoende drinkt (twee liter per dag). Houd er rekening mee dat winderigheid (tijdelijk) juist toe kan nemen als u ineens (veel) meer vezels gaat eten dan u gewend bent. Breid de hoeveelheid vezels daarom langzaam uit.

Vernauwing (stenose)
Een vernauwing (stenose) in de darm ontstaat wanneer er op een bepaalde plaats in de darm sprake is (geweest) van een ernstige ontsteking. De ontsteking zelf en het littekenweefsel na het herstel van de ontsteking kunnen zorgen voor een vernauwing of zelfs een afsluiting van de darm. Dit gebeurt vooral bij patiënten met de ziekte van Crohn en kan veel last geven: de ontlasting kan de darm slecht of niet passeren. Bij ernstige vernauwingen, waarbij de klachten te erg worden, is opname in het ziekenhuis nodig, omdat ze kunnen leiden tot een afsluiting van de darm.
Er bestaan geen voedingsadviezen die de vernauwingen kunnen tegengaan. Wel is het mogelijk de klachten te verminderen door de voeding aan te passen. Voeding zonder velletjes, harde stukjes, pitjes en vezelige producten wordt vaak beter verdragen. Noten, asperges, taai en draderig vlees, champignons en velletjes van citrusfruit als sinaasappelen en grapefruit kunt u beter niet eten. Soms is het nodig om (tijdelijk) drinkvoeding of sondevoeding te gebruiken. Deze voeding kan de darmen beter passeren.